Wijn in 16de-17de eeuw

[TheHolyGrape]

Vorige week las ik de laatste vrucht van Jeroen Olyslaegers, 'wildevrouw', over de teloorgang van Antwerpen als handelsmetropool in de 16de eeuw. Zeker geen slecht geschreven boek, door de hoeveelheid aan thema's en hoofdpersonages misschien een beetje te ambitieus, maar wel bijzonder interessant omdat het gebaseerd is op heel wat historische bronnen.

De protagonist is Beer, een herbergier, die in zijn herberg heel illuster Antwerpen, van Pieter Bruegel 'Pier den Drol' tot Abraham Ortelius ontvangt. Er wordt in zo'n herberg natuurlijk stevig wat gezopen en die drankzucht loopt als een rode draad doorheen het boek.

Waar ik naartoe wil: Olyslaegers beschrijft regelmatig, naast de liters en liters bier, welke wijnen de 16de eeuwse Antwerpenaar regelmatig dronk. En wat blijkt... er bestaat inderdaad heel wat historische bronnen en historisch naslagwerk over de wijnconsumptie in de 16de eeuw en dat vind ik dan weer interessant om even te posten op een wijnforum.

een samenvatting uit wat naslagwerk:

Wijn was de voornaamste dorstlesser voor de rijkere burgers. Voor de doorsnee wijndrinker waren de Franse kustwijnen de beste koop. De Rijnwijn was dan weer een exclusievere 'betere' koop. Deze twee voorbeelden tonen het verband aan tussen
geografie en kostprijs. Hoe verder en moeilijker het transport van de wijn, hoe duurder de prijs. Daarom is er een verband tussen de voorkeur van de verschillende gewesten in de Nederlanden voor bepaalde wijnen en de verkeersgeografische structuur. Vlaanderen kon vooral genieten van Poitouwijn (Poitou, Rotsele, Rutsele, of wijn van Sint-Jan) en van andere Franse wijnen die langs Damme en de Noord Franse wijnmarkten werden ingevoerd. In Brabant, Namen en Luik was de Rijnschen wijn dan weer al sinds de 12e
eeuw toonaangevend. Op het einde van de 15e eeuw bedroeg de Rijnwijn 50 procent van de wijnconsumptie. In het begin van de 16e eeuw bedroeg haar consumptie in Leuven, Diest en Antwerpen zelfs meer dan de helft van de totale wijnconsumptie.

Andere wijnen kwamen bijvoorbeeld uit het Middellandse zeegebied – zoals de Griekse Malveseyen en Romenije of de Portugese Bastaard – en uit Frankrijk – zoals de Gascoenschen wijn en de Anseroysen. Met de vestiging van de Bourgondische dynastie kregen ook de Bourgogne wijnen uit de streek rond Beaune vooral in Brabant een opmerkelijk aanzien. Andere gebieden betekenden ook andere smaken. De zoetekauwen onder de wijndrinkers vonden hun genoegen in de witte likeurwijn Malveseyen, terwijl stevige smaakpapillen eerder grepen naar een klassieke rode Gascoenschen wijn.
In de Nederlanden ging al vanaf de late Middeleeuwen de voorkeur uit naar jonge witte of roséwijntjes.

Rond het midden van de 16e eeuw had de Franse wijninvoer – voornamelijk uit Poitou en Gascogne – voor 60 procent aandeel in het wijnverbruik van de Nederlanden, terwijl de Rijn- en Moezelwijn 25 procent voor hun rekening namen.

De populariteit van de Rijnschen wijn blijkt sterk uit de liedjes waar ze als enige soort herhaaldelijk wordt vernoemd, terwijl de meeste drinkliedjes de wijn in het algemeen bezingen. De landman drinkt het liefst van al de „rinse win? thuis bij zijn vrouwtje.

Ick drincker veel liever de rinse win dan bier
Want het bier valt dickmaels brack


De Rijnschen wijn wordt opvallend veel vernoemd in toneelteksten en in drinkliedjes, wat wijst op de goede reputatie die de wijn genoot in de Nederlanden. Naast de dominerende Rijnschen wijn, vinden we de vooral door Vlamingen gedronken Poittou terug, en wijnsoorten uit het Middellandse zeegebied zoals de Malveseye, Romenije of Bastart.

In het Het Mandement van Bacchus een boekje uit 1580 worden er 32 wijnen en 30 bieren worden er opgesomd, in aflopende volgorde van kwaliteit. (zie afbeelding) ‘Bacchus’ noemde verder 92 kroegen, niet meer dan een gedeelte van de minstens 376 horecagelegenheden die de stad op dat moment telde.

Maar welke wijnen schonken de Antwerpse kroegen vooral? Als eerste worden de Rijnse wijnen genoemd, dus uit het Rijngebied in Duitsland. Destijds was het de in de Lage Landen meest algemene kwaliteitswijn, Duitsland lag immers dichtbij. Daarna somt Bacchus een aantal wijnen uit het Middellandse-Zeegebied op: Malveseyen, Romenyen, Muscadellen. Dit waren zoete, likeurachtige wijnen van de Griekse eilanden. Daarna volgt een groot aantal Franse wijnen uit onder meer Gascogne, de Elzas, Anjou, Poitou en de Bourgogne. Op die laatste na konden deze over het water een belangrijke havenstad als Antwerpen natuurlijk goed bereiken.

Opvallend volgen helemaal achteraan een aantal Brabantse wijnen: die van Leuven, Aarschot en… Hoegaarden. Want inderdaad, een paar plaatsen in zuidelijk Brabant die tegenwoordig vooral beroemd zijn om hun bier, waren ooit typische wijndorpen en -steden. In de 16e eeuw was deze echter al ver over zijn top. Toch al nooit veel meer dan eenvoudige landwijntjes, werden ze steeds minder gewaardeerd. Hoge kosten, een tijdelijk kouder klimaat en oorlogshandelingen zouden deze inheemse wijn uiteindelijk de das omdoen. Enkel een paar likeurachtige wijnen, die van de Roeselberg en de ‘Tshertogen wijn’ uit Leuven, werden door Bacchus beter gewaardeerd. Ook deze zouden echter spoedig verdwijnen.

Soit, heel wat interessant leesvoer over wijn. Zowel het boek van Olyslaegers als het historische naslagwerk.

bronnen:

https://verlorenbieren.nl/een-kroegentoc...antwerpen/
https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/...001_AC.pdf

[vinejo]

Interessant indeed!
Boek van Jeroen interesseerde me al maar nu nog meer…Ik zet het in mijn (ellenlange) verlanglijstje.

[Olivier]

Inderdaad interessant!

Hoe zouden die wijnen uit die tijd smaken? Een bourgogne bvb. Toevallig iemand nog een fles uit de 17e eeuw liggen?

[vinejo]

(17-07-2021 08:57 PM)Olivier schreef:  Inderdaad interessant!

Hoe zouden die wijnen uit die tijd smaken? Een bourgogne bvb. Toevallig iemand nog een fles uit de 17e eeuw liggen?

Ja heb er 1 van 1648, was een zeer goed bewaarjaar. Ga nog een eeuwtje wachten…

[TheHolyGrape]

(17-07-2021 09:46 PM)vinejo schreef:  

(17-07-2021 08:57 PM)Olivier schreef:  Inderdaad interessant!

Hoe zouden die wijnen uit die tijd smaken? Een bourgogne bvb. Toevallig iemand nog een fles uit de 17e eeuw liggen?

Ja heb er 1 van 1648, was een zeer goed bewaarjaar. Ga nog een eeuwtje wachten…

Een wijnfles uit 1648 dat zou pas een vondst zijn! De houten vaten die tot de 17de eeuw doorgaans gebruikt werden moet de smaak en de bewaartermijn niet altijd ten goede gekomen zijn. Pas in de 18de eeuw werd de wijnfles algemeen gebruikt, uit die periode wordt nog wel eens iets verkocht voor enkele 10.000-en euro's.

https://www.hln.be/buitenland/franse-wij...~aa62b33b/

Een 'proefnotitie' van een 17de eeuwse Bourgogne kon ik niet meteen terugvinden. Toch moet de kwaliteit van de Bourgognewijnen in de late middeleeuwen al redelijk goed geweest zijn:

Nadat Gascogne in 1453 terug bij Frankrijk werd aangehecht, kon de wijn vanuit Bordeaux vrij naar andere wijnverbruikende landen uitgevoerd worden, en kwam er ook meer dan vroeger in Vlaanderen aan. Deze wijn werd eveneens vrij hoog gekwalificeerd, maar haalde het toch niet bij de Beaunewijn. Deze wijnsoort uit de Bourgognestreek kwam hier sterk in trek in het zog van de Bourgondische hofhouding, die geregeld in Brugge, Rijsel, Gent en andere steden in de Nederlanden verbleef. Hertog Filips de Goede liet er geen twijfel over bestaan, blijkens volgende uitspraak in 1450: ‘la bonté et l'excellence de Beaune, réputé Seigneur des meilleurs vins de la Chrétienté’. In hofkringen werd wellicht weinig anders geschonken, maar ook op de stadhuizen en in de taveernen werd de dure Beaunewijn getapt.


Tja, ook tijdens de late middeleeuwen wist men al wat goed was. De wijnen uit Frankrijk, Duitsland en de lage landen waren (eerder) droog terwijl de geïmporteerde wijnen vanuit het middellandse zeegebied altijd zoet waren.

[vinejo]

(21-07-2021 01:08 PM)TheHolyGrape schreef:  

(17-07-2021 09:46 PM)vinejo schreef:  

(17-07-2021 08:57 PM)Olivier schreef:  Inderdaad interessant!

Hoe zouden die wijnen uit die tijd smaken? Een bourgogne bvb. Toevallig iemand nog een fles uit de 17e eeuw liggen?

Ja heb er 1 van 1648, was een zeer goed bewaarjaar. Ga nog een eeuwtje wachten…

Een wijnfles uit 1648 dat zou pas een vondst zijn! De houten vaten die tot de 17de eeuw doorgaans gebruikt werden moet de smaak en de bewaartermijn niet altijd ten goede gekomen zijn. Pas in de 18de eeuw werd de wijnfles algemeen gebruikt, uit die periode wordt nog wel eens iets verkocht voor enkele 10.000-en euro's.

https://www.hln.be/buitenland/franse-wij...~aa62b33b/

Een 'proefnotitie' van een 17de eeuwse Bourgogne kon ik niet meteen terugvinden. Toch moet de kwaliteit van de Bourgognewijnen in de late middeleeuwen al redelijk goed geweest zijn:

Nadat Gascogne in 1453 terug bij Frankrijk werd aangehecht, kon de wijn vanuit Bordeaux vrij naar andere wijnverbruikende landen uitgevoerd worden, en kwam er ook meer dan vroeger in Vlaanderen aan. Deze wijn werd eveneens vrij hoog gekwalificeerd, maar haalde het toch niet bij de Beaunewijn. Deze wijnsoort uit de Bourgognestreek kwam hier sterk in trek in het zog van de Bourgondische hofhouding, die geregeld in Brugge, Rijsel, Gent en andere steden in de Nederlanden verbleef. Hertog Filips de Goede liet er geen twijfel over bestaan, blijkens volgende uitspraak in 1450: ‘la bonté et l'excellence de Beaune, réputé Seigneur des meilleurs vins de la Chrétienté’. In hofkringen werd wellicht weinig anders geschonken, maar ook op de stadhuizen en in de taveernen werd de dure Beaunewijn getapt.


Tja, ook tijdens de late middeleeuwen wist men al wat goed was. De wijnen uit Frankrijk, Duitsland en de lage landen waren (eerder) droog terwijl de geïmporteerde wijnen vanuit het middellandse zeegebied altijd zoet waren.

Oh man, I love this

Ik lees in het artikel dit over de Vin Jaune uit 1774

In 1994 werd een fles van dezelfde eeuwenoude ‘batch’ soldaat gemaakt door een groep wetenschappers, wijnkenners en vinologen. De wijn werd ‘excellent’ bevonden en het selecte clubje raadde toen aan om de wijn nog zeker honderd jaar te bewaren. De smaak werd beschreven als “goud en amberkleurig nectar, met vleugjes van noten, kruiden, curry, kaneel, vanille en gedroogd fruit.” De wijn kreeg een score van 9,4 op tien.

En dan in de reacties zijn er wijsneuzen:

Zjos Peeters

De kans dat dit nog drinkbaar is, is bijna nihil, wat die "wijnkenners" ook beweren. Op de foto te zien, zijn de kurken nog niet vervangen dus de oxidatie heeft zijn werk kunnen doen. Er zijn natuurlijk steeds mensen die dit lekker vinden...
(DAT HET GAAT OM EEN GEOXIDEERDE WIJN HEEFT HIJ NIET DOOR)

En deze dan:
pol van de velde
Sterke body, een vleugje amber, noten, kruiden.....heb nog nooit een vinoloog gehoord die zei dat de wijn naar druiven smaakt.

Slimme gasten, die HLN reageerders

[wvd]

(21-07-2021 01:33 PM)vinejo schreef:  Sterke body, een vleugje amber, noten, kruiden.....heb nog nooit een vinoloog gehoord die zei dat de wijn naar druiven smaakt.

Da's inderdaad een geweldige opmerking...!
Biefstuk smaakt tenslotte toch ook naar koe... of niet soms.
Een wijn die me nu te binnen schiet en die echt naar de druif ruikt en smaak vind ik Moscato d'Asti en dat is zeker al beschreven door "vinologen".

[vinejo]

(21-07-2021 04:00 PM)wvd schreef:  

(21-07-2021 01:33 PM)vinejo schreef:  Sterke body, een vleugje amber, noten, kruiden.....heb nog nooit een vinoloog gehoord die zei dat de wijn naar druiven smaakt.

Da's inderdaad een geweldige opmerking...!
Biefstuk smaakt tenslotte toch ook naar koe... of niet soms.
Een wijn die me nu te binnen schiet en die echt naar de druif ruikt en smaak vind ik Moscato d'Asti en dat is zeker al beschreven door "vinologen".

Muscat en Torrontes (familie) zijn naar mijn weten idd de enige witte druiven waarvan de wijnen naar druiven kunnen ruiken.

[wvd]

(21-07-2021 04:18 PM)vinejo schreef:  

(21-07-2021 04:00 PM)wvd schreef:  

(21-07-2021 01:33 PM)vinejo schreef:  Sterke body, een vleugje amber, noten, kruiden.....heb nog nooit een vinoloog gehoord die zei dat de wijn naar druiven smaakt.

Da's inderdaad een geweldige opmerking...!
Biefstuk smaakt tenslotte toch ook naar koe... of niet soms.
Een wijn die me nu te binnen schiet en die echt naar de druif ruikt en smaak vind ik Moscato d'Asti en dat is zeker al beschreven door "vinologen".

Muscat en Torrontes (familie) zijn naar mijn weten idd de enige witte druiven waarvan de wijnen naar druiven kunnen ruiken.

Dat noemt men dan ook de aromatische druivenrassen. Met wat goede wil kan je daar dan ook nog Gewürztraminer en Aleatico bij rekenen.

[TheHolyGrape]

De reacties op HLN zijn inderdaad vaak goud waard!

Blijkbaar bestaat er ongelofelijk veel, vaak onverwerkt, bronmateriaal over wijn in de 16de-17de eeuw. Gelukkig is de laatste jaren heel wat origineel materiaal gedigitaliseerd en moet je geen dagen in stoffige archieven op zoek. Ik probeer regelmatig een stukje bron te verwerken...


Dat de (Belgische en Nederlandse) staat vandaag graag een graantje meepikt door middel van allerhande belastingen, taksen en accijnzen moet ik de wijndrinker (én zeker de wijnhandelaar) niet vertellen. Vroeger was het echter niet anders bewijst deze 17de eeuwse bron (1664, zie bijlage) die werd opgesteld in de Verenigde Provinciën (grotendeels het huidige Nederland). De overheid controleerde afkomst, kwaliteit en kwantiteit om nadien de taks te bepalen. Het zal niet verwonderen dat uiteindelijk de consument het gelag moest betalen. Omzeilen was moeilijk: er bestonden nog geen aantrekkelijke webshops met kortingscodes dus alternatieven waren smokkel (en dat werd streng bestraft) of het drinken van bier -vaak lokaal geproduceerd en dus goedkoper- of sterke drank.

Ik maakte een hedendaagse vertaling van de tekst.

Ordonnantie waarnaar in al de Verenigde Provinciën (vandaag Nederland) gedurende een heel jaar gehouden zal worden omtrent het (groot)handelsgeld van alle wijnen en wijnazijnen.

Allereerst, van elke soort en elke hoeveelheid wijn al is het Rijnse, Spaanse, Malveseyen, brandewijnen maar ook wijnen die geïmporteerd worden in de Verenigde Provinciën en daar gelost zullen worden zullen de importeurs betalen aan de pachter of de collecteur van ieder Oxhoofd (oude inhoudsmaat, gebruikt voor het huidige metriek stelsel, overeenkomstig met een groot vat) Franse wijn of wijnazijn twintig stuivers. Voor Rijnse, Spaanse wijn en Malveseyen maar ook gebrande wijnen betaal je voor ieder oxhoofd dertig stuivers. […]

Om elke vorm van fraude tijdens de import te voorkomen mag niemand met geen enkele wijn die met schepen, schuiten, wagens of karren van buiten de Verenigde provinciën komen lossen of aan land zetten vooraleer de kwaliteit en de kwantiteit van deze wijnen oprecht aan de pachter of de collecteur zijn aangegeven.

[vinejo]

(23-07-2021 10:09 AM)TheHolyGrape schreef:  De reacties op HLN zijn inderdaad vaak goud waard!

Blijkbaar bestaat er ongelofelijk veel, vaak onverwerkt, bronmateriaal over wijn in de 16de-17de eeuw. Gelukkig is de laatste jaren heel wat origineel materiaal gedigitaliseerd en moet je geen dagen in stoffige archieven op zoek. Ik probeer regelmatig een stukje bron te verwerken...


Dat de (Belgische en Nederlandse) staat vandaag graag een graantje meepikt door middel van allerhande belastingen, taksen en accijnzen moet ik de wijndrinker (én zeker de wijnhandelaar) niet vertellen. Vroeger was het echter niet anders bewijst deze 17de eeuwse bron (1664, zie bijlage) die werd opgesteld in de Verenigde Provinciën (grotendeels het huidige Nederland). De overheid controleerde afkomst, kwaliteit en kwantiteit om nadien de taks te bepalen. Het zal niet verwonderen dat uiteindelijk de consument het gelag moest betalen. Omzeilen was moeilijk: er bestonden nog geen aantrekkelijke webshops met kortingscodes dus alternatieven waren smokkel (en dat werd streng bestraft) of het drinken van bier -vaak lokaal geproduceerd en dus goedkoper- of sterke drank.

Ik maakte een hedendaagse vertaling van de tekst.

Ordonnantie waarnaar in al de Verenigde Provinciën (vandaag Nederland) gedurende een heel jaar gehouden zal worden omtrent het (groot)handelsgeld van alle wijnen en wijnazijnen.

Allereerst, van elke soort en elke hoeveelheid wijn al is het Rijnse, Spaanse, Malveseyen, brandewijnen maar ook wijnen die geïmporteerd worden in de Verenigde Provinciën en daar gelost zullen worden zullen de importeurs betalen aan de pachter of de collecteur van ieder Oxhoofd (oude inhoudsmaat, gebruikt voor het huidige metriek stelsel, overeenkomstig met een groot vat) Franse wijn of wijnazijn twintig stuivers. Voor Rijnse, Spaanse wijn en Malveseyen maar ook gebrande wijnen betaal je voor ieder oxhoofd dertig stuivers. […]

Om elke vorm van fraude tijdens de import te voorkomen mag niemand met geen enkele wijn die met schepen, schuiten, wagens of karren van buiten de Verenigde provinciën komen lossen of aan land zetten vooraleer de kwaliteit en de kwantiteit van deze wijnen oprecht aan de pachter of de collecteur zijn aangegeven.

Zalig…
Een tekst die 357 jaar geleden door een of andere ambtenaar is opgesteld…
357 jaar